Назвы месяцаў

СТУДЗЕНЬ. Сучасная беларуская назва студзень паходзіць ад слова “сцюдзёны”, якая яскрава характарызуе самую халодную пару года. Наогул усе беларускія найменні месяцаў адлюстроўваюць характэрныя асаблівасці сезонаў года. У рускай мове яны па­ходзяць ад лацінскіх назваў. У рымлян студзень — Januarius, у англічан — January, у немцаў — Januar, у французаў — janvier, а ў рэспубліканскім календары французаў значыцца як “nivôse” (месяц снегу). У славян ён называўся таксама сечэнь (ад слова “секчы”, рыхтаваць дровы), просинец (просінь у небе); у сучаснай мове чэхаў — leden, палякаў — styczeń, украінцаў — січень.

Нярэдка па народных прыкметах год падзялялі на дзве роўныя часткі: адна пачыналася з 1 студзеня , другая - з 1 ліпеня. Заўважаючы асаблівасці надвор`я ў пэўны дзень першага паўгоддзя, меркавалі пра надвор`е ў адпаведны дзень другой паловы года. Супастаўлялі ў першым і другім паўгоддзі цэлыя месяцы, а то і поры года. Па студзеню меркавалі пра будучую вясну  і пра лета. Па характару першага месяца сяляне стараліся вызначыць і набытак, які чакаецца ў агародзе і на полі. За студзень дзень павялічваецца на паўтары гадзіны. Дзённая тэмпература паветра звычайна 3...7 градусаў марозу, але бывае паніжаецца да 40 градусаў, што часам прыводзіць да вымярзання азіміны, дрэў і кустоў. Здараліся і навальніцы.

ЛЮТЫ. Люты — другі месяц года, мае 28 дзён, а кожны чацвёрты год (1992, 1996, 2000 і г. д.) — 29. У старажытнарымскім календары называўся Februarius і быў апошнім, 12-ым, месяцам. Такая назва засталася ў многіх мовах: англійскай — February, нямецкай — Februar, французскай — février, рускай — февраль. У старабе­ларускай мове люты яшчэ меў найменне сьнежын. Сучасная назва яго адлюстроўвае характэрную асаблівасць пары года — месяц моцных і злосных маразоў. Таксама ва ўкраінскай мове — лютий, польскай — luty. Іншыя найменні яго ў чэхаў — únor, у літоўцаў — vasaris.

Люты — апошні, развітальны месяц зімы, багаты на мяцеліцы, але ўжо больш лагаднейшы за іншыя. Тэмпература паветра ў Бе­ларусі дасягае — 3,6 ... 8 градусаў, днём бываюць адлігі. Таўшчы­ня снегу павялічваецца і складае прыблізна 40 сантыметраў. За 28 сутак дзень прыбывае на І гадзіну і 54 мінуты.

CАКАВІК. Сучасная беларуская назва трэцяга месяца года і першага месяца вясны паходзіць ад слова “сок”. У гэтую пару сок пачы­нае цячы з дрэў. У адным з тэкстаў XIV стагоддзя, які пісаўся ў полацкім манастыры, зафіксавана найменне сухий. Францыск Скарына ў “Малой падарожнай кніжцы” (1522) згадвае месяц марець, а ў астрожскім “Псалтыры” (1597) — березозол. Апош­няя назва, дакладней яе варыянты, захаваліся ў чэшскай мове — březen, украінскай — березень. Лацінскую форму ўтрымліваюць французская — mars, англійская — march, нямецкая — März, польская — marzec, руская — март, італьянская і іспанская — marzo і інш.

Рымскі martius, згодна легендзе, “абвясцілі” Ромул і Рэм у гонар бога сонца і вайны Марса, апекуна земляробстава і жывёла­гадоўлі, які ўвасабляў творчыя сілы прыроды. Як ужо зазнача­лася, у рымлян гэта быў першы месяц года аж да 153 года да нашай эры (таксама і ў многіх іншых народаў, у тым ліку беларусаў).

Якія ж змены ў сакавіку адбываюцца ў прыродзе? Снег пачынае чарнець і раставаць. На высокіх месцах з’яўляюцца пра­таліны, бягуць ручайкі. Сярэднемесячная тэмпература паветра вагаецца ад +1 на паўднёвым захадзе да -4 градусаў на паў­ночным усходзе. Дзённая павышаецца да +15 ... 22 градусаў, аднак часам мароз захоўваецца аж да канца месяца.

КРАСАВІК. Назва чацвёртага месяца года паходзіць ад слова “красаваць”, бо ў ім з’яўляюцца першыя краскі-кветкі. Гэтаму адпавядае і дру­гое найменне, што сустракаецца ў старажытнай літаратуры,— кветень. У прыватнасці яго ўжывае Ф. Скарына ў “Малой пада­рожнай кніжцы”. Такая ж форма захавалася ва ўкраінскай мо­ве — квітень і польскай — kwiecień. У старажытных славян чац­вёрты месяц яшчэ вядомы як беразоль. А ў чэхаў гэта duben, у лі­тоўцаў — balandis і г. д.

Рускі апрель (таксама ў англічан, французаў, немцаў) пахо­дзіць ад рымскага аргіііз, што азначае “адчыняць”. У гэты месяц у Італіі адчыняліся дзверы вясны, распускаліся на дрэвах пу­пышкі.

Пачатак апрыліса ў рымлян прысвячаўся двум багіням. 4 кра­савіка распачыналася сямідзённае свята Магалерыя. На ім уша­ноўвалі маці багоў Цыбелі. А свята Цэрэаліі адзначалася ў гонар багіні земляробства Цэрэры, апякункі збожжа і пладоў, маці-карміцелькі ўсіх жывых істот, у тым ліку і людзей. Лічы­лася, што ад яе пайшла ўсякая культура, якая звязана з земля­робствам. “Вынаходніцы” земляробства ахвяравалі мёд, малако, збожжа, розныя плады і кветкі.

МАЙ. Сучаснай беларускай літаратурнай назве месяца май адпавя­дае старажытнабеларуская травень, якая паходзіць ад слова “трава”, бо ў гэтым, пятым месяцы года зямля пакрываецца зелен­ню. Такое найменне захавалася не толькі ў старажытных пісьмо­вых крыніцах, але і ў вуснай народнай творчасці. Май — адзіная ў нас назва, узятая з лацінскай мовы. Тая ж лацінская аснова такса­ма ў нямецкай і французскай мовах — mai, англійскай — may, польскай — maj, венгерскай — május, рускай — май і інш.

Рымляне прысвячалі месяц багіні зямлі Маі. У канцы красавіка і пачатку мая яны адзначалі вясёлае свята Фларэлія ў гонар багіні кветак Флоры. У прыватнасці, у першы дзень апошняга месяца вя­сны быў звычай садзіць дрэва, што называлі “маем”. У славян, у тым ліку беларусаў, захаваліся абрады з “маем” на Сёмуху. Па­добны ў нас і старажытных рымлян і абрад ўшанавання памяці нябожчыкаў. У рымлян ён выконваўся 9 мая.

Католікі прысвячаюць май Божай Маці — Марыі. Штодня ў касцёлах адбываецца так званае маёвае набажэнства. Фігура Бага­родзіцы ўсюды, дзе яна ўстаноўлена, упрыгожваецца.

Май, працягласць дня ў якім павялічваецца на 1 гадзіну і 42 хвіліны, з’яўляецца найпрыгажэйшай парой года. Цвітуць бяро­за, клён, чаромха, наогул усе дрэвы і кусты. Паплавы і паляны пакрываюцца кветкамі. Прырода напаўняецца спевамі птушак, што паспелі ўжо вярнуцца з выраю. З’яўляецца шмат насякомых, майскія жукі захопліваюць зялёналісцевыя дрэвы. На палях рунеюць азімыя, узыходзяць яравыя.

ЧЭРВЕНЬ. Чэрвень — пачатак лета, сярэдні месяц года, мае 30 дзён. Назва яго тлумачыцца з’яўленнем чарвякоў, а таксама чырвоным колерам, які набываюць некаторыя ягады менавіта ў гэтую пару.

Старажытнабеларускае найменне месяца — чирвець (червец), украінскае — червень, польскае — czerwiec, старажытна­рускае — изокѣ, рускае — июль, лацінскае — junius, нямецкае — Juni, англійскае — June.

Назва “юніус” паходзіць ад імя старажытнарымскай багіні Юноны. Згодна іншым звесткам, месяц названы ў гонар першага рымскага консула Юнія Брута. У рэспубліканскім календары французскай рэвалюцыі ён згадваецца як прэрыаль, што азначае “пара паплавоў”.

У месяцы самы доўгі дзень года — 22 чэрвеня (працягваецца болей 17 гадзін) і самая кароткая ноч. Сонечныя праменні ў гэты час утвараюць з паверхняй зямлі найбольшы вугал — у Мінску амаль 60 градусаў. Дзень летняга сонцастаяння беларусы здаўна адзначаюць святам Купалля.

ЛІПЕНЬ. Сучасная беларуская назва сярэдняга, самага спякотнага меся­ца лета паходзіць ад слова “ліпа”. (Дрэва цвіце менавіта ў гэтую пару). Найменне мае падабенства з польскім lipiec і ўкраінскім липень. У старабеларускіх крыніцах акрамя назвы липець сустра­каецца яшчэ чирвець, што захавалася дагэтуль, напрыклад, у чэш­скай, славацкай і беларускай мовах (чэрвень) у папярэднім месяцы.

Рымляне да 44 года называлі месяц проста пятым (quintilis), паколькі год пачынаўся з сакавіка. Затым з прычыны трагічнай смерці Юлія Цэзара перайменавалі квінтыліс у Юліус (julius), таму і захаваліся juillet — у французаў, Juli — у немцаў, July — у англічан, июль — у рускіх.

У гэтым месяцы старажытныя грэкі адзначалі чатырохдзённае свята Панафінеяў у гонар багіні мудрасці Афіны (рымляне называлі яе Мінервай). Падчас вялікага святкавання адбываліся ўрачыстыя працэсіі, розныя народныя гульні (барацьба атлетаў, гімнастычныя практыкаванні), спевы, танцы.

Ліпень — самы дажджлівы месяц года, палова дзён яго бывае з ападкамі, вызначаецца недабранадзейнасцю надвор’я, і асабліва ліўнямі. Здараецца і сухая пара.

ЖНІВЕНЬ. Сучасная беларуская назва восьмага года месяца жнівень, таксама як і старабеларускія серпень, зарев, адлюстроўвае пры­родныя асаблівасці пары. Дарэчы, найменне серпень захава­лася ў украінцаў, чэхаў (srpen), палякаў (sierpień), іншых народаў.

Рымляне называлі гэты мясяц sehstylis, што значыць шосты (год пачынаўся тады вясною). Пазней рымскі сенат перайме­наваў яго ў гонар імператара Актавіяна Аўгуста. Секстыліс налічваў 29 дзён, а аўгустус стаў мець 31. Заканадаўчы орган, аднолькава паважаючы Юліяна Цэзара і Актавіяна Аўгуста, зра­біў і аднолькава доўгімі месяцы, якія стаяць побач у годзе. Кла­січная назва месяца захавалася ў многіх заходнееўрапейскіх мовах, у тым ліку і ў рускай.

Жнівень дае знаць, што заканчваецца лета і набліжаецца восень. Ночы становяцца халаднейшымі, даўжэйшымі і цямней­шымі. Раніцай з’яўляюцца туманы. Працягласць светлавога дня змяншаецца ў параўнанні, напрыклад, з ліпенем прыблізна на 50 хвілін.

Яшчэ ў пачатку месяца заканчваецца ўборка азімых, затым убіраюцца пшаніца, ячмень, авёс, грэчка, проса, лён-даўгунец, скараспелая бульба, іншая гародніна і садавіна. Людзі кары­стаюцца і багатымі дарамі лесу. Таксама вядзецца сяўба азімых, касавіца атавы.

ВЕРАСЕНЬ. Вресень, руин, риень, зарев — гэтым старабеларускім най­менням дзевятага месяца года адпавядае сучаснае беларускае верасень, што паходзіць ад слова “верас” (менавіта ў той час рас­ліна пачынае красаваць). Ва ўкраінскай мове першы месяц восені таксама вересень, у чэшскай — září, польскай — wrzesień. У ан­глічан, французаў і немцаў — варыянты рымскага september. У французскім рэспубліканскім календары ён фрукцідор — ме­сяц пладоў, што канчаўся 22 верасня і завяршаў год.

Рымскі зеріетЬег меў 29 дзён (адзін дзень дадаў Юлій Цэ­зар у 46 годзе). Рымляне прысвячалі яго Вулкану, богу агню, і святкавалі Вулканаліі, забіваючы ў ахвяру парася і цяля.

У старажытных грэкаў на працягу дзевяці дзён адбываліся “містэрыі”, таемныя культы. У іх прымалі ўдзел толькі пасвячо­ныя, якія рабілі ахвяры з захаваннем асаблівых абрадаў. Паказ­валіся ўдзельнікам абразы багоў і знакі-сімвалы, што да гэтага часу старанна ўтойваліся.

Неспрыяльныя ўмовы надвор’я верасня — выпадкі частых дажджоў, ранніх замаразкаў, вялікіх вятроў. Сяляне стараюцца ўбраць бульбу, гародніну і садавіну.

Дрэвы мяняюць сваю афарбоўку, каб паўней засвоіць сонеч­ную энергію: чырвонае, карычневае, пунсовае і фіялетавае лісце робіць гэта лепш, чым зялёнае. Пасля першых замаразкаў, звы­чайна тое назіраецца ў сярэдзіне месяца, пачынаецца лістапад.

КАСТРЫЧНІК.  Кастрычнік — дзесяты месяц года. Стараславянскія назвы яго — листапад, риень, паздерник, брудень, у чэхаў ён таксама říjen, у сербаў — паздзернік, у палякаў —  październik, ва ўкраін­цаў — жовтень. Беларускае найменне месяца паходзіць ад слова “кастрыца” (“кастра”): у гэты час сяляне трапалі, часалі лён і каноплі, з якіх ападала шмат кастры.

У рымлян oktober (такая ж аснова ў нямецкай, французскай, англійскай, рускай мовах) быў прысвечаны богу вайны Марсу. У 15-ы дзень месяца прыносілі ў ахвяру каня, які вылучаўся на папярэдніх скачках. Другога кастрычніка святкавалі Медэтрыналіі ў гонар багіні медыцыны Медэтрыны. Кожны рымлянін гатаваў сабе багаты стол і стараўся як мага больш наесціся і напіцца, бо гэта нібы перасцерагала яго ў будучым ад розных хвароб.

Старажытныя грэкі ўшаноўвалі бога вінаробства Бахуса (Дыяніса). Свята было вельмі вясёлым і свабодным, у ім нароўні з вольнымі грэкамі прымалі ўдзел і рабы. Адмысловы хор пры музыцы і скоках пеў так званы дыфірамб — асаблівую песню ў гонар Бахуса, дзе адлюстроўваліся сумныя і радасныя падзеі з жыцця бога.

Кастрычнік — сярэдні месяц восені, характарызуецца зменлі­вым надвор’ем: бываюць густыя туманы, слата, частыя пры­маразкі, а часам выпадае і снег. Дрэвы стаяць аголеныя, птуш­кі адляцелі ў вырай. Наступае пара для садаводаў: пасадка дрэў і ягаднікаў, абмазванне ствалоў глінай і вапнай, іх ацяпленне.

ЛІСТАПАД Апошні месяц восені, адзінаццаты — года меў старабеларус­кую назву грудзень (ад слова “груды” ў значэнні “замёрзлая зямля”). Сучаснае беларускае найменне лістапад тлумачыцца проста: канец ападання лісця з дрэў (таксама ва ўкраінцаў листопад, палякаў і чэхаў listopad). Рускі ноябрь, балгарскі ноември, нямецкі den november, вянгерскі і славацкі novembra, утрымліваюць агульную лацінскую аснову novem (дзевяць). Французскія рэва­люцыянеры называлі месяц брумерам, што азначала “туманны”.

У пачатку лістапада адлятаюць апошнія чароды качак, дрэ­вы стаяць ужо амаль без лісця, тэмпература паветра ніжэй нуля, з’яўляюцца туманы. Імжыстыя дажджы ў другой палове месяца змяняюцца на мокры снег.

Вёска на нейкі час вызваляецца ад сельскагаспадарчых ра­бот. Дары асенняга поля і лесу ўжо добра ўладкаваны ў склепах і кладоўках. Самы час успомніць тых апекуноў, якія спрыялі зем­ляробу, і, у першую чаргу, продкаў, “дзядоў”. Багаты стол запра­шае сватоў парадніць сваіх дзяцей. А вечары, што сталі даўжэй­шымі, нагадваюць жанчынам аб кудзелях і піліпаўскіх вячорках.

   

СНЕЖАНЬ. Першы месяц зімы і апошні каляндарнага года атрымаў назву снежань ад слова “снег”. Старабеларускае найменне яго — прасінець (у значэнні “прасвет у воблаках”), старарускае — студеный, французскае перыяду рэвалюцыі — фрымер (“нама­разь”). Рускі декабрь, французскі décembre, англійскі december, нямецкі Dezember паходзяць ад лацінскага december (дзесяты — у старажытнарымскім календары).

Снежань — найбольш пахмурны месяц у годзе. У ім ёсць і самы кароткі дзень года — 21-га або 22-га (7—8 гадзін).

Сярэднемесячная тэмпература складае ад 5...6 градусаў марозу на паўночным усходзе рэспублікі да 2...3 градусаў на крайнім паўднёвым захадзе.

Фенолагі лічаць прадзім’ем час ад першага з’яўлення снегу да ўстанаўлення сталага зімовага пакрову.